Γράφει η Άννεκε Ιωαννάτου //
Η χειραγώγηση γύρω από έννοιες, όπως η δημοκρατία, η εξουσία, η βία, ο ρόλος των πολιτών έχει ιδιαίτερα διαστρεβλωτικό χαρακτήρα στην ταινία του Πολ Βερχόφεν «Στρατιώτες του Σύμπαντος» που θίξαμε στο τέλος του δεύτερου μέρους. Η βία εκεί ταυτίζεται με την πολιτική σαν υπέρτατη εξουσία. Φυσικά, στις ταξικές κοινωνίες η πολιτική του κράτους είναι στην ουσία μια βία που ασκείται προς τα κάτω. Αλλάζει πρόσωπο, βέβαια, παίρνοντας ενδεχομένως και πιο δημοκρατικές μορφές οι οποίες πολλές φορές δεν αναγνωρίζονται καν σαν βία από τη συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών. Η εξίσωση  που γίνεται στο παραπάνω έργο της εξουσίας με τη βία είναι αληθινή υπό την προϋπόθεση ότι βρισκόμαστε σε ταξική κοινωνία. Σ’ αυτό το σημείο θα διαφωνήσουμε με την υποσημείωση του συγγραφέα, ότι μόνο στη φασιστική δικτατορία η εξουσία κρατιέται με τη βία. «Οι υπεράνθρωποι δρουν σε κάποιες κοινωνικές συνθήκες που, συνήθως, ονομάζονται δημοκρατικές. Πρόκειται, όμως, για αρκετά «ιδιόμορφες» δημοκρατίες που αποκλίνουν πάρα πολύ προς τη στυγνή και βάναυση δικτατορία, ακόμα κι όταν οι ιστορίες εκτυλίσσονται στη σύγχρονη Αμερική. Οι υπεράνθρωποι υπηρετούν πάντοτε με αυταπάρνηση αυτές τις δικτατορίες» (σελ. 61). Αυτά διαβάζουμε στο κεφάλαιο «Μια σιδερένια κοινωνία» – ας θυμηθούμε εδώ το βιβλίο του Τζακ Λόντον «Η σιδερένια φτέρνα»! Ακολουθούν παραδείγματα από τέσσερα έργα, αναλυτικά, αλλά και με διαλόγους από τα ίδια τα έργα.
Συλλογική οργανωμένη δράση ως βλαβερή ουσία
Τα πολύ ενδιαφέροντα κεφάλαια για εγκληματικότητα και δημοκρατία, για σωφρονισμό και δημοκρατία, τα ακολουθεί μια αξιοσημείωτη ανάπτυξη σχετικά με τη συλλογικότητα, το λαό και την υπεράνθρωπη εξουσία. Θα παραθέσουμε όμως, αποσπάσματα από το υποκεφάλαιο που ακολουθεί και που πραγματεύεται ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο σημείο. Δηλαδή αυτό που αφορά την κίνηση των μαζών, τη συλλογική, κοινωνική, πόσο μάλλον την κοινωνικά πολιτικοποιημένη δράση των ατόμων. Εδώ, φυσικά, χρειάζεται χειραγώγηση, αδρανοποίηση. Εδώ, τα έργα με υπεράνθρωπους παίζουν με τη συνείδηση καλλιεργώντας ακριβώς το αντίθετο απ’ αυτό που χρειάζεται το καταπιεσμένο άτομο: να δρα ταξικά συνειδητοποιημένα.
«Ο συνδικαλισμός, η εργασία και η επαγγελματική συνείδηση».
Κάτω απ’ αυτό τον τίτλο λοιπόν διαβάζουμε: «Στη «δημοκρατία» των έργων δεν υπάρχουν σύλλογοι, σωματεία, πολιτιστικοί φορείς, πολιτικά κόμματα με πραγματικές πολιτικές αντιθέσεις. Η κοινωνία των υπερανθρώπων στερείται όλων των οργάνων συνδικαλιστικής ή κοινωνικής πάλης και ελέγχου της εξουσίας. Όλων, εκτός από τα εργατικά συνδικάτα τα οποία εμφανίζονται πάντοτε, χωρίς ούτε μία εξαίρεση, ως ελεγχόμενα από τη μαφία» (σελ. 102).
«Οι κινητοποιήσεις είναι βλαβερές για την κοινωνία, είναι «συντεχνιακές», ύποπτα συμφέροντα κρύβονται πίσω τους, οι απεργοί είναι ανόητοι, άδικοι και αντιστρατεύονται το κοινωνικό συμφέρον. Αντίθετα, οι απεργοσπάστες είναι οι αληθινοί «επαγγελματίες» που έχουν συνείδηση του κοινωνικού τους χρέους» (σελ. 103).
Έτσι καταλαβαίνουμε αμέσως, πώς η κυβερνητική αντιεργατική πολιτική βοηθιέται από τα έργα σούπερμαν και τι δηλητήριο ρέει από τα έργα αυτά στη συνείδηση του εργαζόμενου λαού. Ας θυμηθούμε τις απειλές προς απεργούς και διαδηλωτές αγρότες, εκπαιδευτικούς, ναυτικούς κλπ. κλπ. ότι βλάπτουν το εθνικό συμφέρον, τις εισαγγελικές παρεμβάσεις, τους νόμους, τα δικαστήρια σχετικά με το θέμα αυτό.
Η «αχάριστη» μάζα
Ένα άλλο πρότυπο συμπεριφοράς έχει σχέση με τη λεγόμενη αχαριστία των μαζών που υποτίθεται ότι υπάρχει. Διαβάζουμε στην υποσημείωση της σελίδας 103: «Το ζήτημα αυτό τίθεται συχνά και με επιμονή. Στο τεύχος 3 του κόμιξ  JLA (D.C. – Modern Times), οι εξωγήινοι έχουν συλλάβει τον Σούπερμαν και τον βασανίζουν. Να τα λόγια του αρχηγού τους:  «Αχ, Σούπερμαν…Όλοι αυτοί οι άνθρωποι που έσωσες εδώ και τόσα χρόνια…πού είναι για να σε βοηθήσουν; Κανείς δεν πρόκειται να έρθει. Κανείς δεν νοιάζεται. Είσαι μόνος σου, στο τέλος του δρόμου. Ολομόναχος!»
«Η αναφορά στην αχαριστία», σχολιάζει ο Αστέριος Λάμπρου, «από τη μία, εμφανίζει να αιχμαλωτίσει τον αναγνώστη σε ένα δεύτερο επίπεδο, ώστε στην πραγματική του ζωή να μην αμφισβητήσει τους υπερανθρώπους (να μη φανεί κι αυτός «αχάριστος»). Αντίθετα, να ταυτίζει όσους τους αμφισβητούν, με τους κακούς και αχάριστους» (σελ. 103).
Κι εδώ αναγνωρίζουμε αμέσως τη λογική που οι εκάστοτε κυρίαρχοι προσπαθούν να «μπάσουν» στο κεφάλι των ενδεχόμενων διαμαρτυρόμενων κατά της πολιτικής τους: «Η αντίθεση προς κάθε είδους συλλογικότητα», διαβάζουμε παρακάτω, «προβάλλει επίσης από τις εργασιακές σχέσεις που παρουσιάζονται, όταν οι υπεράνθρωποι εργάζονται σε κάποια άλλη δουλειά, κι όχι ως μισθοφόροι, αστυνομικοί, πράκτορες κλπ. Τότε, οι σχέσεις με τον εργοδότη είναι ανθρώπινες σχέσεις, απαλλαγμένες από τη σκόνη και τον ιδρώτα της παραγωγής, τις απαιτήσεις και τις διεκδικήσεις. Αντίθετα, σε γενικές γραμμές, οι σχέσεις ανάμεσα σε συνάδελφους είναι ανταγωνιστικές, σχέσεις αλληλοαποκλεισμού. Οι υπεράνθρωποι συνήθως δεν ανταγωνίζονται, η υπεράνθρωπη φύση τους, τους επιτρέπει την αβρότητα. Ανταγωνίζονται, όμως, όλοι οι φίλοι τους με όλους όσοι είναι ίσοι στην ιεραρχία, ο ανταγωνισμός διαπερνά όλες τις συναδερφικές σχέσεις. Προκύπτει, λοιπόν, μια εικόνα, όπου ο εργοδότης είναι άνθρωπος με αδυναμίες, ο συνάδελφος, όμως, είναι επικίνδυνος ανταγωνιστής» (σελ. 103-104).
Παραγωγική διαδικασία, εκλογές και κοινωνικά προβλήματα
Τα βαθιά συντηρητικά-αντιδραστικά μηνύματα των έργων με σούπερμαν φαίνεται και από τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν την παραγωγική, καθώς και την εκλογική διαδικασία: «Οι ευτελείς κοινοί θνητοί δεν είναι δυνατό να εκλέγουν ορθά. Γι αυτό, ακόμη και όταν έχουμε δημοκρατία, η εκλογική διαδικασία είτε δεν εμφανίζεται καθόλου είτε παρουσιάζεται ως κοινωνική απειλή» (σελ. 107).
Και τι γίνεται με τα κοινωνικά προβλήματα; Στο υποκεφάλαιο «Τα κοινωνικά προβλήματα και η ενοχοποίηση του ατόμου» διαβάζουμε: «Κι όμως, κάποια κοινωνικά προβλήματα, όπως η ανεργία, η φτώχεια, η εξαθλίωση, η εξάρτηση από ουσίες, συνεχίζουν να υπάρχουν και, μάλιστα, εμφανίζονται πολύ συχνά πίσω από τις πλάτες του υπεράνθρωπου, όταν αυτός τυχαίνει να περάσει από άθλια σοκάκια όπου ζουν μέσα σε χαρτόκουτα ολόκληρες οικογένειες, ή όταν τυχαίνει να βρεθεί σε μέρη όπου οι συνθήκες ζωής είναι απερίγραπτες. Η κοινωνία προφανώς δεν μπορεί να λύσει αυτά τα προβλήματα γιατί δεν είναι κοινωνία, είναι αγέλη. Τι στάση κρατούν, λοιπόν, οι υπεράνθρωποι;» (σελ. 114). Ο υπεράνθρωπος προσφέρει στιγμιαίες λύσεις και ανακουφίσεις ή καταφεύγει στην αγαθοεργία, ιδίως αν είναι γυναίκα. Τα πρότυπα που προβάλλονται είναι σαφέστατα. Τα κοινωνικά προβλήματα μπορεί να εμφανίζονται και σαν φυσικά φαινόμενα, μοιραία και αναπόφευκτα. Άρα δεν μπορούν να λυθούν καν. Η μοιρολατρία και η ακραία απάθεια είναι οι στάσεις ζωής που προφανώς αναζητείται η καλλιέργειά τους. Και διαβάζουμε: «Επειδή πουθενά δεν εμφανίζονται εξωτερικές αιτίες που να γεννούν τη δυστυχία, αυτομάτως αυτή ανάγεται σε πρόβλημα που απορρέει από την προσωπικότητα των ατόμων, από την υποτιθέμενη αθλιότητα της ανθρώπινης φύσης. Μιας φύσης που δεν πλάθεται, αλλά καθορίζει τον άνθρωπο από τη γέννησή του και τον χαρακτηρίζει για πάντα. Προκύπτει, δηλαδή, εκείνη η θεωρία, που συνήθως αποκαλείται «κοινωνικός δαρβινισμός» και που αντιμετωπίζει την κοινωνία ως στίβο θανάσιμης πάλης των ατόμων, όπου δικαίως επικρατούν οι δυνατοί, ενώ οι αδύναμοι, δικαίως ξεπέφτουν. Πρόκειται, προφανώς για μια αντι-επιστημονική και ηθικά απαράδεκτη θεωρία. Κι όμως, ορισμένες φορές εκτίθεται ωμά στα «έργα υπεράνθρωπων» (σελ. 117).  Εδώ έχουμε δηλαδή και τους λεγόμενους γεννημένους ηττημένους, τους «born loosers».
Συμπέρασμα
Τα θέματα είναι παρά πολλά για να σταθούμε σ’ όλα. Για παράδειγμα, η τρομοκρατία, ο αντισοβιετισμός και κατ’ επέκταση γενικότερα ο αντικομμουνισμός και πώς καλλιεργείται σ’ αυτά τα έργα. Τα θέματα αφορούν πολλές πτυχές του πολιτικού-οικονομικού και κοινωνικού μας συστήματος. Ο συγγραφέας στηρίζει κάθε θέση του με αναλυτικά παραδείγματα από την παραλογοτεχνία, τα κόμικς, τον κινηματογράφο, τα περιοδικά αποδείχνοντας με ποιο τρόπο στάζουν στην παιδική ψυχή (και όχι μόνο!) το δηλητήριο του ρατσισμού, των κυρίαρχων ιμπεριαλιστικών αντιλήψεων και πώς αποτελούν όλα αυτά «δύναμη κατά της γνώσης και του αισθήματος». Σε όλες τις περιπτώσεις υπάρχει η έλλειψη μόρφωσης και λογικής, όπως συμπεραίνεται άλλωστε στο βιβλίο: «Οι ίδιες παρατηρήσεις ισχύουν αυτούσιες και για το συναίσθημα: οι υπεράνθρωποι διακρίνονται, κατ’ αρχάς, για μια ιδιαίτερη απάθεια απέναντι στο φόνο, οι φόνοι τους διασκεδάζουν. Ταυτόχρονα, όντας πάνω από την κοινωνία, δεν μπορούν να εκδηλώσουν συναισθήματα. Όσο περισσότερα συναισθήματα εκδηλώνουν τόσο λιγότερο επιθετικοί φαίνονται, άρα, τόσο λιγότερο υπεράνθρωποι» (σελ. 145). Ας θυμηθούμε τους νέους δολοφόνους στα σχολεία, στα πανεπιστήμια, όλο και πιο συχνό φαινόμενο στις ΗΠΑ που έχει αρχίσει να εμφανίζεται κι αλλού.
Ενδιαφέρον έχουν και τα κεφάλαια για τις σχέσεις των δύο φύλων και για τη γυναίκα, όπου τονίζεται και επιβεβαιώνεται η απαξίωσή της και μάλιστα κατά τρόπο συχνά αρκετά προσβλητικό.
Η δομή της αφήγησης και το λεξιλόγιο των κόμικς αποτελούν αποκαλυπτικά κεφάλαια για την κτηνωδία στην οποία θέλουν να μας γυρίσουν πίσω. Η τέχνη, συμπεραίνει ο συγγραφέας σε άλλο σημείο, είναι ο αντίποδας των έργων με σούπερμαν: «Τέλος, εφόσον διαπιστώσαμε μια αντιθετική σχέση των έργων με υπεράνθρωπους με τα έργα τέχνης, μπορούμε να πούμε πως η καλλιτεχνική παιδεία μπορεί να συμβάλει στην απόρριψη του υπεράνθρωπου. Στο μεταξύ, η διαρκής γιγάντωση των υπερβολών καθιστά το μύθο όλο και πιο κατάλληλο παιδαγωγικά, ενώ οι θεατές που εγκλωβίζονται σ’ αυτόν, γίνονται όλο και πιο ευάλωτοι στον αποκλεισμό από το έργο τέχνης» (σελ. 270).
Μόνο να θυμόμαστε τις υπερπαραγωγές που μας σερβίρονται κάθε Πάσχα από την εποχή του Ιησού (εδώ και δεκαετίες υπήρξε μέχρι και η ταινία-μιούζικαλ “Jesus Christ Superstar”), της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τα «κλασσικά» προϊόντα στη βάση θεμάτων από την Παλαιά Διαθήκη την παλαιότερης χολιγουντιανής παραγωγής («Οι δέκα Εντολές» πχ), αλλά και πιο πρόσφατα έργα σαν το «Τροία», το «Λεωνίδας» και «Ο άρχοντας των Δακτυλιδιών» για να καταλάβουμε με ποιο τρόπο η μεγάλη «πολιτιστική βιομηχανία» θέλει να μας διδάξει τη μυθολογία και την ιστορία: σαν δημιουργία σούπερμαν…
Σήμερα, πάνω από 20 χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία του βιβλίου, βλέπουμε ότι η διείσδυση στη συνείδηση των παραπάνω πρότυπων έχει προχωρήσει περισσότερο, έχουν προστεθεί κι άλλα μέσα και μέθοδοι, ανάλογα με τις ανάγκες των υπεράνθρωπων των μονοπωλίων και των ομίλων γιγαντωμένου οικονομικού μεγέθους σε φάση πιο προχωρημένης σήψης από τότε.  Ωστόσο, μια τόσο βαθιά μαρξιστική ανάλυση δεν έχουμε υπόψη μας, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Επομένως, αξίζει το βιβλίο να το ξαναπιάσουμε στα χέρια μας για ένα καλό διάβασμα!
Το πρώτο μέρος ΕΔΩ
Το δεύτερο μέρος ΕΔΩ